Hiribilduko ondare artistikoko monumentu aipagarriena da, baita Euskadi osoko arkitektura erlijioso errenazentistako bikainenetakoa ere.

Herriko ondare artistikoko monumenturik nabarmenena da, eta, aldi berean. Euskal Herriko Errenazimentu aldiko erlijiozko arkitekturan gehien gailentzen denetako bat ere bai. Bereziki nabermentzen dira eraikinaren tamaina (ia 50 metroko luzera eta 25 metroko zabalera), eraikina egiteko lanaren kalitatea eta altzarien aberastasuna. Emaitza nahiko homogeneoa da, nahiz eta historia luze eta konplexukoa izan.

GARAPEN HISTORIKOA

Oro har, hiru etapa bereizi behar dira Basilikaren garapen historikoan:

Etapa gotikoa: 1464an hasi eta 1530ean amaitu zen, eta bere jatorriarekin zein hasierako proposamenarekin bat dator. Gutxien ezagutzen dena da, eta epealdi honen amaierakoak dira portada biak, bai eta plazara begira dagoen iparraldeko arkupea ere.

Etapa errenazentista: 1530ean hasi eta 1620an amaitu zen, eta, bertan, eraikinaren funtsezko elementuak zehaztu ziren. Hormak amaitu, leihateak ireki, izugarrizko zutabeak eraiki eta gangak itxi ziren.

Etapa barrokoa: 1620an hasi eta 1767an amaitu zen. Bertan, eraikinaren zenbait osagarri egin ziren; esate baterako, korua edo kanpandorrearen goiko aldea eta sakristia, baina, batez ere, fase honetan oso garrantzitsua izan zen tenpluko altzariak jartzeko zeregina, aulkiak eta bederatzi erretaulak ordukoak dira-eta.

Ondoren, San Balentin Berrio-Otxoaren mausoleo-aldarea egin zen XX. mendearen hasieran.

AMARI IDATZITAKO GUTUNAK

Etxetik eta familiatik urrun egon zenean, amari euskaraz idatzi zion etengabe. Horri esker, 1840an euskaraz idatzitako agiriak ditugu, eta, bertan, Elorrioko berezko euskara agertzen da, baita bere hizkuntza-ezaugarri bereizgarriak ere. Gutun horietako bat erretaularen alboko horman dago jarrita.

Gutun horietan, oso berezia zuen umore-sena antzematen da; esate baterako, amari berari lastozko teilatua, lurrezko hormak eta kanaberazko ateak dituen “jauregi zoragarrian” bizi dela diotsonean.